I. Udzielanie informacji i wsparcia

 

1. Prawo do rozumienia i bycia rozumianym - (art. 3 dyrektywy 2012/29/UE)

 

Przepis art. 3 dotyczy wszystkich regulacji w art. 4-7 dyrektywy. Dyrektywa wymaga, aby informacje przekazywane były pokrzywdzonym w prostym i przystępnym języku bez względu na to, czy następuje to ustnie czy pisemnie. Podkreśla jednocześnie konieczność uwzględniania cech osobowych ofiary, a w szczególności jej wszelkiego rodzaju niepełnosprawności, które mogą utrudniać zarówno rozumienie przez nią udzielanych informacji, jak i rozumienie jej przez innych. Mogą tu w grę wchodzić okoliczności w postaci np. wady wymowy, słuchu, wzroku, ADHD, niepełnosprawności psychicznej, demencji starczej, braku umiejętności skoncentrowania bądź wysławiania się.

 

Skutki przestępstwa mogą okazać się na tyle poważne, że ofiara, która wcześniej dysponowała dobrymi możliwościami w zakresie rozumienia i bycia rozumianą, właściwości te utraciła albo zostały one w znacznym stopniu ograniczone. W takich przypadkach dyrektywa wskazuje na potrzebę umożliwienia tego, aby przy pierwszym kontakcie ofiary z organami procesowymi mogła być obecna i pomagać jej w rozumieniu informacji i ich przekazywaniu wyznaczona przez nią dorosła osoba, np. członek rodziny, przyjaciel. Obecność takiej osoby nie może jednak godzić ani w interes ofiary, ani we właściwy przebieg postępowania. Oznacza to, że osoba ta ma wspierać ofiarę jedynie swoją obecnością, ale nie może w żaden sposób wypowiadać się zamiast ofiary ani korygować jej wypowiedzi. W polskim systemie prawnym omawiane uprawnienia pokrzywdzonego reguluje art. 299a §1 Kodeksu postępowania karnego: Podczas czynności z udziałem pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym może być obecna osoba przez niego wskazana, jeżeli nie uniemożliwia to przeprowadzenia czynności albo nie utrudnia jej w istotny sposób.

​

2. Prawo do otrzymywania informacji od momentu pierwszego kontaktu z właściwym organem - (art. 4 dyrektywy 2012/29/UE) 

 

Dyrektywa rozróżnia dwie sfery informacji udzielanych ofiarom przestępstw. Pierwsza z nich obejmuje informacje, które ofiara powinna otrzymać od chwili pierwszego kontaktu z właściwym organem, co normuje komentowany przepis, o drugich jest natomiast mowa w art. 6. Dyrektywa podkreśla, że informacje mają być udzielane ofiarom w prostym i przystępnym języku. Oznacza to, że wszystkie terminy prawnicze, których znaczenie najczęściej nie jest powszechnie rozumiane, powinny zostać wyjaśnione w taki sposób, aby ofiara poznała ich istotę. Przy pierwszym kontakcie z właściwym organem, którym w praktyce jest najczęściej policjant, ofiara powinna zostać poinformowana nie tylko o swoich uprawnieniach procesowych w postępowaniu karnym, ale przede wszystkim o dostępnych rodzajach wsparcia. Te drugie informacje dyrektywa wysuwa na czoło, co oznacza że przywiązuje ona szczególnie dużą wagę do zapewnienia ofiarom możliwości skorzystania z wszelkiej niezbędnej pomocy. Dodać należy, że państwa mają ułatwić kierowanie ofiar do odpowiednich służb wsparcia. W literaturze podkreśla się konieczność wprowadzenia regulacji przewidującej informowanie przez organ procesowy każdego pokrzywdzonego w chwili pierwszego z nim kontaktu o dostępnym na danym terenie wsparciu oraz działającym na tym terenie konkretnym podmiocie udzielającym wsparcia. Muszą zatem powstać zarówno ogólnopolskie, jak i lokalne wykazy wszystkich instytucji i organizacji tego rodzaju. Podkreśla się, że niewystarczająca jest tylko informacja o organizacjach udzielających wsparcia. Musi dopełniać ją informacja o rodzaju dostępnego wsparcia.

​

Dyrektywa wprowadza jedynie standardy minimalne. Obejmuje w pierwszej kolejności informacje dotyczące złożenia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa i przysługujących w związku z tym prawach. W Wytycznych nr 3 Komendanta głównego policji z dnia 15 lipca 2012 r. wskazano, że każdy funkcjonariusz policji jest obowiązany w każdym miejscu przyjąć od każdej osoby zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa. Podobnie w myśl §137 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 marca 2010 r. - Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury, prokurator ma obowiązek przyjęcia zawiadomienia niezależnie od właściwości miejscowej i rodzaju czynu. Zawsze należy sporządzić protokół zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa, jeżeli złożone zostało ustnie. Wówczas, gdy osobą składającą zawiadomienie jest pokrzywdzony, najczęściej jest on od razu przesłuchiwany w tym charakterze. Jednocześnie wręczane jest mu pisemne pouczenie o przysługujących mu prawach i ciążących na nim obowiązkach. W przypadku gdy osoba zgłaszająca przestępstwo nie zna dostatecznie dobrze języka polskiego, należy wezwać tłumacza.

 

Stosownie do art. 4 ust. 1 lit. c dyrektywy ofiara powinna zostać poinformowana o możliwości uzyskania ochrony. Możliwe jest ponadto utajnienie danych umożliwiających zidentyfikowanie świadka na podstawie art. 184 kodeksu postępowania karnego (dalej: KPK), twz. świadek anonimowy. Pozostałe informacje, jakie ofiara powinna uzyskać od chwili pierwszego kontaktu z odpowiednim organem, obejmują takie kwestie, jak: uzyskanie pomocy i porady prawnej oraz porad innego rodzaju, uzyskanie odszkodowania, prawo do tłumaczenia, prawo do skorzystania z usług w zakresie sprawiedliwości naprawczej, warunki uzyskania zwrotu kosztów poniesionych w związku z udziałem w postępowaniu. Ważne jest przekazanie ofierze informacji o możliwości skarżenia się na brak poszanowania jej praw przez organ działający w ramach postępowania karnego. Należy mieć tu na uwadze dwie sytuacje. Pierwszą jest możliwość zaskarżenia decyzji procesowych, a drugą możliwość skarżenia się na niewłaściwe traktowanie przez przedstawicieli organów procesowych.

 

Ofiarom mieszkającym w innym państwie członkowskim niż państwo popełnienia przestępstwa powinny zostać udzielone informacje o wszelkich możliwościach ochrony ich interesów państwie, w którym mają one pierwszy kontakt z właściwym organem.

​

3. Prawa pokrzywdzonych w chwili składania zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa - (art. 5 dyrektywy 2012/29/UE) 

 

Artykuł 5 dyrektywy nakłada na państwa obowiązek zapewnienia w prawie krajowym instrumentów ochrony ofiar przestępstw w związku ze złożeniem zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa. Obejmują one nałożenie na organy ścigania obowiązków:

• doręczenia pokrzywdzonemu pisemnego potwierdzenia złożenia zawiadomienia,

• przyjęcia zawiadomienia złożonego w języku zrozumiałym dla ofiary przestępstwa lub zapewnienia pomocy tłumacza,

• doręczenia bezpłatnego tłumaczenia pisemnego potwierdzenia złożenia zawiadomienia o przestępstwie.

 

Zawiadomienie o przestępstwie jest oświadczeniem wiedzy podmiotu, który je składa, o fakcie popełnienia przestępstwa. Stanowi jednocześnie przynajmniej dorozumiane żądanie wszczęcie postępowania karnego o czyn wskazany w zawiadomieniu. Złożenie zawiadomienia o przestępstwie należy do podstawowych praw pokrzywdzonego związanych z inicjowaniem procesu karnego (obok prawa do złożenia wniosku o ściganie oraz uczestnictwa w postępowaniu sprawdzającym). Wywołuje ono daleko idące skutki prawne, ponieważ rodzi wynikający z unormowanej w art. 10 §1 KPK zasady legalizmu obowiązek podjęcia przez organy ścigania czynności zmierzających do ścigania przestępstwa. 

​

Przewidziane w art. 5 dyrektywy obowiązki organu mają charakter gwarancyjny i służą zapewnieniu pokrzywdzonemu, że zawiadomienie przez niego złożone stanie się podstawą podjęcia przez organy ścigania czynności związanych ze wszczęciem postępowania karnego. Nie stanowią jednak gwarancji, że organ procesowy podejmie decyzję o wszczęciu postępowania karnego. Wszczęcie postępowania jest uzależnione od istnienia materialnej podstawy, przez którą rozumie się wiadomość o fakcie lub relację o zdarzeniu, dającą uzasadnione przypuszczenie, że przedmiot procesu istnieje lub że jego istnienie jest prawdopodobne.

 

Sporządzenie protokołu przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie, które na gruncie prawa polskiego wynika z art. 143 KPK w zw. z art. 304a KPK, nie czyni zadość obowiązkowi wskazanemu w art. 5 ust. 1 dyrektywy, a więc nie spełnia standardów określonych w dyrektywie. Konieczne jest doręczenie pokrzywdzonemu w chwili złożenia zawiadomienia pisemnego potwierdzenia, które zawierałoby: oznaczenie daty złożenia zawiadomienia i podmiotu, który je złożył, krótkiego opisu czynu zawierającego podstawowe informacje na temat zdarzenia opisanego w zawiadomieniu, w szczególności datę i miejsce popełnienia przestępstwa, wysokość szkody, dane domniemanego sprawcy przestępstwa, o ile w zawiadomieniu został wskazany, ewentualnie, jeżeli dane zawarte w zawiadomieniu to umożliwiają, wstępną kwalifikację prawną czynu. Jeśli z zawiadomienia wynika, że przestępstwo ścigane jest na wniosek, a pokrzywdzony takiego wniosku nie złożył, w potwierdzeniu powinna znaleźć się informacja o konieczności i skutkach niezłożenia wniosku o ściganie.

​

Art. 5 ust. 2 dyrektywy nakłada obowiązek zapewnienia pokrzywdzonym, którzy nie posługują się językiem urzędowania organu procesowego, możliwość złożenia zawiadomienia w języku zrozumiałym dla nich albo uzyskanie pomocy tłumacza. Ta ostatnia sytuacja będzie miała miejsce, gdy pokrzywdzony stawi się w siedzibie organu procesowego w celu złożenia ustnego zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa. Ust. 3 nakłada również obowiązek doręczenia pokrzywdzonemu bezpłatnego tłumaczenia pisemnego potwierdzenia złożenia zawiadomienia o przestępstwie. Potwierdzenie to nie musi być sporządzone w języku ojczystym pokrzywdzonego, zwłaszcza jeśli jest to język egzotyczny i rzadki, wystarczy gdy zostanie przetłumaczony na język, którym włada pokrzywdzony i który jest dla niego wystarczająco zrozumiały.

​

4. Prawo do otrzymania informacji o sprawie - (art. 6 dyrektywy 2012/29/UE)

​

Ofiary powinny być "bez zbędnej zwłoki" powiadamiane:

• o decyzjach o zaniechaniu lub zakończeniu postępowania oraz dacie i miejscu rozprawy, jak również o zarzutach postawionych sprawcy,

• o prawomocnym orzeczeniu oraz warunkach pozwalających na zapoznanie się ze stanem postępowania karnego, chyba że takie powiadomienie mogłoby zaszkodzić rozpatrzeniu sprawy.

​

Dzięki uzyskaniu wskazanego rodzaju informacji ofiary zainteresowane losami swojej sprawy mogą zarówno kontrolować, co się z nią dzieje, brać aktywny udział w jej toku, jak i zaskarżać podejmowane decyzje procesowe. Na swój wniosek ofiary powinny uzyskiwać informacje o zwolnieniu lub samouwolnieniu się osób zatrzymanych w ich sprawie. Powinny również być powiadomione o zastosowanych środkach ochrony. Celem dyrektywy jest ochrona ofiar przed dalszą wiktymizacją, a w tym przed zastraszaniem, zemstą i ponownym przestępstwem. Powiadomienie ofiary o tym, że sprawca czasowo lub wcześniej został zwolniony, ma służyć temu, aby była ona na to przygotowana psychicznie i zyskała w razie potrzeby odpowiednią pomoc, np. poprzez orzeczenie wobec sprawcy zakazu zbliżania się. Problem pojawia się wówczas, gdy sprawca zostaje zwolniony po odbyciu kary pozbawienia wolności w pełnym wymiarze. Polskie prawo przewiduje jedynie możliwość stosowania środków zabezpieczających, ale bardzo wcześnie, bowiem na etapie wyrokowania.

 

5. Prawo do tłumaczenia ustnego i pisemnego - (art. 7 dyrektywy 2012/29/UE) 

 

W związku ze wzrostem liczby przestępstw o charakterze transgranicznym, dyrektywa wprowadza nowe uprawnienie ofiar, jakim jest prawo do tłumaczenia ustnego i pisemnego. Jest to prawo o charakterze wnioskowym, co oznacza, że skorzystanie z niego zależy od decyzji organu procesowego. Aby ofiara mogła faktycznie skorzystać ze swoich uprawnień do aktywnego uczestniczenia w postępowaniu karnym, organy procesowe powinny każdorazowo zapewnić tym niewładającym dobrze językiem państwa, w którym toczy się postępowanie karne, możliwość skorzystania z prawa do tłumaczenia. Język prawniczy jest językiem specyficznym i z pewnością o wiele trudniejszym do zrozumienia niż język potoczny. Dyrektywa zakłada, że ofiara przestępstwa ma mieć nie tylko prawo do bezpłatnego tłumaczenia, lecz także prawo do zaskarżenia decyzji organu procesowego w przedmiocie odmowy skorzystania z tego uprawnienia

​

6. Prawo do korzystania z usług służb udzielających wsparcia pokrzywdzonym - (art. 8, 9 dyrektywy 2012/29/UE)

​

Jednym z podstawowych uprawnień ofiary przestępstwa niezwiązanym z uczestniczeniem w postępowaniu karnym jest prawo do uzyskania wsparcia, o czym ofiara powinna zostać poinformowana już w pierwszym momencie kontaktu z właściwym organem. Obowiązkiem państw członkowskich jest zapewnienie tego, aby ofiary miały bezpłatny dostęp do poufnych służb wspierania zarówno przed postępowaniem karnym, jak i w jego trakcie oraz po jego zakończeniu. Państwa mają również zapewnić ułatwienie kierowania ofiar przez właściwe organy do takich służb. Tak więc wszystkie organy, które mogą mieć pierwszy kontakt z ofiarą przestępstwa, muszą znać potrzeby ofiary w odniesieniu do rodzaju koniecznego wsparcia, jak również dysponować informacjami o funkcjonujących na terenie ich działania odpowiednich służbach wsparcia. Powinna zatem istnieć lokalna mapa wszystkich placówek tego rodzaju funkcjonujących na danym terenie.

​

Dyrektywa wymaga od państw członkowskich, aby podjęły działania na rzecz utworzenia bezpłatnych i poufnych specjalistycznych służb wspierania ofiar, czyli służb przeznaczonych dla ofiar o szczególnych potrzebach. Wskazuje ona, że wszystkie służby udzielające wsparcia, a więc zarówno ogólne, jak i specjalistyczne, mogą być tworzone jako organizacje publiczne lub pozarządowe o charakterze zawodowym lub społecznym.

​

W Polsce istnieje bliżej nieznana liczba organizacji udzielających pomocy i wsparcia ofiarom przestępstw. Jak podkreśla się w literaturze, utworzona pod auspicjami Ministerstwa Sprawiedliwości Sieć Pomocy Ofiarom Przestępstw, na którą składa się 16 ośrodków, z całą pewnością nie zapewnia wsparcia wszystkim potrzebującym ofiarom oraz członkom ich rodzin. Z drugiej strony działalność Ministerstwa Sprawiedliwości jako dysponenta Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej, chociaż nastawiona na rozwijanie działalności coraz większej liczby organizacji pozarządowych, na pewno przez długi jeszcze czas nie zaspokoi potrzeb. Powiedzieć zatem można, że jak dotąd w Polsce nie istnieje system wspierania ofiar przestępstw, a nawet brak jest konkretnej wizji co do tego, jak miałoby on wyglądać.

​

Art. 9 dyrektywy określa minimalne zadania, jakie mają do spełnienia służby udzielające ofiarą wsparcia. Zadaniem służb ogólnych jest udzielanie ofiarom informacji, doradztwa oraz wspieranie w realizowaniu przez nie przysługujących im uprawnień, w tym w odniesieniu do realizowania prawa do kompensaty od państwa. Służby specjalistyczne mają przede wszystkim na celu udzielanie wsparcia i schronisk lub innych zakwaterowań zastępczych ofiarom o szczególnych potrzebach, jak zwłaszcza ofiary przemocy seksualnej, przemocy na tle płciowym i przemocy w bliskich związkach.

​

​

II. Udział w postępowaniu karnym

(strona zostanie zaktualizowana poprzez opis praw)

1. Prawo do bycia wysłuchanym - (art. 10 dyrektywy 2012/29/UE) 
2. Prawa w przypadku decyzji o odmowie ścigania - (art. 11 dyrektywy 2012/29/UE)
3. Prawo do gwarancji w ramach usług w zakresie sprawiedliwości naprawczej - (art. 12 dyrektywy 2012/29/UE)
4. Prawo do pomocy prawnej - (art. 13 dyrektywy 2012/29/UE)
5. Prawo do zwrotu kosztów - (art. 14 dyrektywy 2012/29/UE)
6. Prawo do zwrotu mienia - (art. 15 dyrektywy 2012/29/UE)
7. Prawo do decyzji w sprawie odszkodowania od sprawcy w toku postępowania karnego - (art. 16 dyrektywy 2012/29/UE)

8. Prawa pokrzywdzonych mających miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim - (art. 17 dyrektywy 2012/29/UE) 
 

​

III. Ochrona pokrzywdzonych oraz uznanie pokrzywdzonych o szczególnych potrzebach w zakresie ochrony

1. Prawo do ochrony - (art. 18 dyrektywy 2012/29/UE)
2. Prawo pokrzywdzonego do unikania kontaktu ze sprawcą - (art. 19 dyrektywy 2012/29/UE)
3. Prawo do ochrony pokrzywdzonych w trakcie postępowania przygotowawczego - (art. 20 dyrektywy 2012/29/UE) 
4. Prawo do ochrony prywatności - (art. 21 dyrektywy 2012/29/UE)
5. Indywidualna ocena służąca ustaleniu szczególnych potrzeb pokrzywdzonych w zakresie ochrony - (art. 22 dyrektywy 2012/29/UE)
6. Prawo do ochrony pokrzywdzonych o szczególnych potrzebach w zakresie ochrony podczas postępowania karnego - (art. 23 dyrektywy 2012/29/UE)
7. Prawo do ochrony pokrzywdzonych dzieci podczas postępowania karnego - (art. 24 dyrektywy 2012/29/UE)